Су пайдалану режимдерін үйлестіру және су тасқыны проблемалары қазір өзекті мәселе. Бұрын болмаған су проблемасы бүгінде неге халық үрейіне айналды? Осы мақсатта су шаруашылығы ардагері Бақыт Кантарбековамен сұхбаттасуды жөн көрдік.
Кантарбекова Бақыт Жұмашқызы, су шаруашылығы саласының ардагері. Инженер-гидротехник. Жұмыс өтілі 40 жылдан асады. Сертификатталған бас жоба инженері, ғимараттар мен құрылыстарды техникалық байқау бойынша сарапшы (гидротехникалық құрылыстарды, сумен жабдықтауды және канализацияны, нөсерлі кәрізді және дренаждық жүйелерді тексеру маманы), сондай-ақ қалдық қоймалары, күл үйінділері және авторлық қадағалау жөніндегі сарапшы.
Дәл қазір мемлекет суды пайдалануға қатысты қандай бағытқа назар аударуы керек? Мысалы, су тасқыны кезеңін алайық. Өңірлер үлкен судың нөпіріне дайын болмай шықты.
«Суды пайдалану өте күрделі мәселе. Суды тиімді пайдалану керек. Биыл Қазақстанда су тасқыны кезеңі қалай өткенін жақсы білеміз. Өте қауіпті аймақтар бар. Су кодексіне сәйкес бізде 8 өзен бассейні бар. Қарағанды облысы 4 бассейннің әсер ету аймағына кіреді. Бұл Ертіс, Сельское, Балқаш-Алакөл және Нұра-Сарысу. Айта кету керек, 8 өзен бассейнінің ішінде су тапшылығы әсіресе Нұра-Сарысу бассейні. Проблемалар көп. Оларды шешу керек. Ал көп жағдайда бұл мәселелерді шешетін адам болмай қалады. Біріншіден кадр тапшылығы өткір тұған мәселе. Қартайған кадрлар.
Мемлекет басшысы өз сөзінде су мәселесі қиын деңгейге жеткенін айтты. Барлығын түбегейлі өзгерту керек. Ол судың құрылымы мен тәсілдерін өзгерту керектігін айтты. Сондықтан жергілікті атқарушы органдар бәрі жақсы деп асыра сілтеп, сандармен жалған сөйлемеу керек. Бүкпесіз бооямасыз шындық керек. Мемлекет басшысына көмектесуіміз керек. Қазір бізде кресло мамандары, яғни тырнақша ішіндегі гидротехниктер көп. Барлығы бәрін біледі. Әр ауылға су қоймасын салу керек,-деп пікір айтады. Мұндай шешім пайда әкелмейтінін түсіну қажет. Ақылға келіңіздер! Бізде артық су жоқ.
Алдымен қажет емес қолданыстағы су қоймаларымен айналысайық. Олар халық шаруашылығына қызмет етпейді. Олар ешқандай пайда әкелмейді. Оларды кәдеге жарату керек. Өзендердің режимін реттеуде қандай бағытқа назар аударуды санаға салмақтаған жөн».
Қазір су мәселесі әлеуметтік желілерде қызу талқылануда. Мәселе Қазақстанда су тапшылығына әкелуі мүмкін дейді. Сіз осындай болжамдармен келісесіз бе?
«Су ресурстарының тапшылығы — жаһандық мәселе . Тағы да кресло мамандары судың көп екенін айтады. Шындығында, су көп емес. Мұндай тұтыну жүз жылда бір рет болады. Бұл бір пайыздық шығын деп аталады. Тек жүз жылда бір рет болуы мүмкін. Бірақ гидрология заңдары бойынша біз судың аз кезеңін бастан өткеріп жатырмыз. Сондықтан әр ауылдың жанынан су қоймасын салу — ақылға сыймайды. Бұл дұрыс емес. Басқа да шараларды қолдануымыз керек.
Мысалы Балқаш-Алакөл бассейнін алайық. Ели өзені Қытайдан келеді. Онда суармалы жерлерді көптеп енгізеді. Олар жоғарғы ағыстарда орналасқан. Неліктен су тапшылығы бар? Өйткені олар жыл сайын суармалы жерлердің аумағын ұлғайтады. Яғни, су қоймаларын салады. Су қазір бізге жеткілікті мөлшерде жетпейді. Бүгін мен Балқашқа Іле суы келетінін оқыдым. Бірақ Тоқырауын суы 8 жыл бойы Балқашқа жетпейді. Міне, мәселе неде?
Бізде Ертіс, Сәтбаев атындағы арна мәселесі бар. Ертіс Қытайдан бастау алады. Зайсан көліне дейін ол Қара Ертіс деп аталады. Біздің жағымызда ол Ертіс, әрі қарай Ресейге шығады. Біз де оларға тәуелдіміз. Біздің өңірдің тіршілігі осыған байланысты. Сондықтан Сәтбаев атындағы арнамызды қорғау керек. Мемлекет бұған көбірек назар аударуы керек. Өйткені әлемде біздің су арнамызға аналог жоқ. Бұл тіпті әлемдік оқулықтарда жазылған. Ұзындығы 458 шақырым болатын әлемдегі жалғыз адам жасаған өзен ретінде жазылған. 22 сорғы станциясы 428 метр биіктікте көтеріледі. Павлодар облысын, Қарағанды облысын сумен қамтамасыз етеді. Бірегей құрылым. Ол 50 жыл бұрын енгізілген. 1974 жылы қыркүйек айында мерейтой болады. Қайта құру бірнеше рет дұрыс жүргізілмеген. Бірақ құрылым ұзақ уақыт жұмыс істеуі үшін оны сақтау керек. Сондықтан сумен жабдықтаудың жалғыз дерлік көзіне — осы су арнасына көп көңіл бөлу керек.»
Басқа елдердің суды пайдалану тәжірибесіне сүйену керек пе? Әлде өзіміздің экологиялық стандарттарды енгізуіміз керек пе? Суды пайдалану және гидротехникалық инфрақұрылымды пайдалану мәселелеріне өзіндік көзқарас қалыптастыру үшін осындай проблемалардан зардап шегетін елдермен бірлесіп жұмыс істеген дұрыс па?
«Біз барлық көршілес елдермен одақтаспыз. Олардың барлығы су шаруашылығы мелиорациясы министрліктерін сақтап қалды. Олар өз кадрларын сақтап қалды. Яғни мықты кадрларын шетелге жібереді. Қазір Су кодексінің жобасы дайындалуда. Онда әлемдік тәжірибе негізге алынды. Біз тиімсіз тұсын қабылдамай, тек ұтымды бағытын назарға аламыз қажет. Барлығы Нидерландия елін мысалға алады. Ол жақта үнемі су көп. Франция, Египет, ТМД елдерінде де су мәселесі бар. Қырғызстан мен Өзбекстанды қараңыз. Оңтүстікте елде су үнемі тапшы. Неліктен? Олар бір-бірімен байланысты. Яғни трансшекаралық өзендер өтеді. Онда Тәжікстан, Қырғызстан, Өзбекстан жұмылдырылған. Ал Қазақстан сол елдердің арасында орналасқандықтан зардап шегеді. Мемлекет біздің су арналарымызға көбірек назар аударуы керек. Оларды қорғау керек».
Ардагер маман суды пайдаланудың бұрынғы мүмкіндіктері мен су ресурстарының әлеуетін қалпына келтіру қажет деген қорытындыға келді. Яғни су ресурстарын тиімді пайдалану жұмысына бүгіннен бастап кірісуіміз керек,-дейді. Себебі қалаған нәтижеге жету үшін уақыт, қаржы, ең бастысы білікті мамандар қажет. Елде су тапшылығын күтіп отыра беру — тиімсіз. Біз басқа елдерден үлгі алып, көршілерімізбен ынтымақтасуымыз керек.
